laatste tijden, voor Bijbelverspreiding en zendelingwerk, en dan vrage men of het geloof, wanneer het in protestantsche kerken levendig is, zich niet in dubbelen schat van zegenrijke vruchten openbaart.

Het Protestantisme is een leer van opstand en slavernij. Deze verwijten kunnen gepaard gaan; want dezelfde oorzaak die geene wettige overheid duldt, maakt geschikt om te kruipen voor willekeurig geweld. Het is één en hetzelfde verwijt; welnu! ééne en dezelfde verdediging toone dat het Protestantisme een leer van vrijheid en gehoorzaamheid is.

Welke was de leus der Hervorming? geloof, gehoorzaamheid aan God. Gode gehoorzamen is een waarborg tegen opstand; want God beveelt dat het gezag der Overheid worde erkend; maar Gode gehoorzamen is ook behoedmiddel tegen slaafsche afhankelijkheid en al te lijdelijk verdragen van onregt. Reeds het beginsel der gehoorzaamheid is edel en heilig geworden; men onderwerpt zich niet uit belang, maar uit pligt, niet aan menschelijk goedvinden, maar aan Gods bevel. Voorts heeft God de eerbiediging van alle wettige regten en vrijheden gewild; zoodat een regt van wederstand, hoe moeijelijk ook binnen de behoorlijke perken te houden, niet onvoorwaardelijk kan worden ontzegd. Gode meer te gehoorzamen dan den menschen, houdt de verzekering in dat men niets behoeft of zelfs vermag te verrigten wat pligtverzaking zijn en den mensch vernederen zou. Zijn deze beginsels somtijds miskend en verkeerdelijk toegepast, het is noch aan het Christendom noch aan het Protestantisme te wijten. De schuld der belijders is de schuld der belijdenis niet. Vooral in dit opzigt is men tegen Protestantisme en Protestanten uitermate onbillijk geweest 1. Door de beschouwing der historie, vóór en na de Hervorming, had de Reformatie ten minste van dit verwijt moeten gevrijwaard zijn. Wat was er, onder pausselijke en keizerlijke magt, van de vrijheid geworden? waar heeft zich, in de drie laatste eeuwen, vereeniging van wettig gezag en echte vrijheid meest en luisterrijkst getoond? in Frankrijk, Italie, Spanje en Oostenrijk? of in Engeland, Zwitserland en ons Gemeenebest?

1 Zoo verwijt men aan Luther geest van oproer, als hij zich tegen willekeur verzet; slaafschen zin, wanneer hij wederspannigheid bestraft. Zoo bleef ook de Apostel Petrus zich niet gelijk: I Petr. 2. v. 13, vergeleken met Handel. 4. v. 19.

* Ook waar in protestantsche landen verdeeldheid ontstond, zijn de belij

Het Protestantisme, aan oorsprong en bestemming getrouw, zegeviert over tegenwerping en verwijt.

1

DERDE AFDEELING.

Mysticisme.

Mysticisme! ziedaar althans een woord dat allezins verklaring en zinsbepaling behoeft. Er is een verderfelijk mysticisme, dat elk Christen die zich aan Gods Openbaring begeert te houden, vermijdt; maar de uitdrukking is een schrikbeeld geworden, waarmede men van het evangelische geloof naar het rationalisme, en van het rationalisme naar het uiterste der godverzaking zou kunnen worden gejaagd. Iedereen spreekt het vonnis van mysticisme en dweeperij uit over elk die een weinig meer godsdienst bezit dan hij zelf; de deist wordt door den atheist als gevaarlijke dweeper beschouwd. Voor menigeen is, onder den naam van mysticisme, het Christendom voorwerp van minachting en smaad.

Wat is de bron van het mysticisme, voor zoo ver dit veroordeeling verdient? het verbroken evenwigt der vermogens van den geest, dat enkel door hooger invloed kan worden hersteld. Er is scheiding, tegenstelling van verstand en hart, waardoor eene

ders van het zuiver Evangelie verdedigers der vrijheid geweest. De Stuarts, welke naar het catholicisme overhelden, dachten veel aan de regten der kroon, weinig aan de regten van het volk. De revolutie van 1688 is te gelijk anti-papistisch en in het belang der vrijheid geweest. Hier te lande waren het doorgaans de regtzinnigen die ijverden voor vrijheid in Staat en Kerk.

* Vasthouding aan het protestantsche beginsel is, ook voor de politieke wetenschappen, van het hoogste gewigt. Waar het tegenovergestelde beginsel toepassing vindt, worden zeer ligt de pligten en regten van vorsten en volken miskend. De Overheid, ingenomen met het begrip eener alleen zaligmakende kerk, wordt dienares van het pausselijk gezag; of, terwijl zij onafhankelijk van Christus gewaanden stedehouder wil zijn, houdt zij de regten van den Vorst der vorsten niet in het oog. De onderdanen laten zich, uit eerbied voor geestelijke oppermagt, wereldlijke tirannij gevallen, of geven aan de bevelen van het Vaticaan, zelfs wanneer het opstand gebiedt, niet zelden gehoor. Al had de geschiedenis hiervan geen voorbeelden getoond, het is bewijsbaar dat het Pausdom de kiem dezer schadelijke rigtingen bevat. Wat het Staatsregt buiten het Christendom wordt, hebben de revolutionaire theoriën geleerd.

godsdienst van redenering en betoog, of van gevoel en verbeelding ontspruit 1. De geschiedenis van godsdienst en wijsbegeerte, wanneer de mensch aan eigen ontwikkeling overgelaten werd, is een gedurige overgang van het eene naar het andere uiterste geweest. De Openbaring alleen vermag de tweespalt te doen ophouden; maar ook onder de Evangelieprediking blijft de natuurlijke strekking bij den mensch, bij den Christen bestaan; zoodra hij van het eenvoudige bijbelgeloof afwijkt, vervalt hij terstond, min of meer, in dweepzuchtige opgewondenheid of in bloote verstandstheologie.

Aldus wordt aard, kenteeken, en geneesmiddel van het mysticisme openbaar.

Gevoel en verbeelding voeren er den boventoon over geloof en verstand, terwijl het minder op stellige waarheden dan op wezen. lijke of vermeende bevindingen rust.

Maar hoe is het met zekerheid te onderkennen? Het christendom is godsdienst ook van het hart, die de vrije en regelmatige werking onzer vermogens niet belemmert; welke dan zijn de kenteekens, waaraan men het echte Christendom van mysticisme en rationalisme onderscheidt ?

Ik noem er drie. Onvoorwaardelijke onderwerping aan de Heilige Schrift; de Christen neemt ze eenvoudig en kinderlijk aan; de dweeper onderwerpt ze aan zijne bevinding, en de rationalist aan zijn verstand. Wensch bij den Christen om door Gods Woord en Geest te worden geleid; de dweeper wil den Geest zonder het Woord, de rationalist het Woord zonder den Geest. Zucht bij den Christen om in Christus met God vereenigd te worden; de dweeper waant hereeniging met het Hoogste Wezen, ook buiten Christus, door eigen opwinding verkregen te hebben; de rationalist houdt alle vereeniging met God voor droombeeld en onzin.

En nu blijkt reeds waar het geneesmiddel ligt. In geen rationalisme, dat geloof en gevoel door koude verstandsbeschouwing onderdrukt, op onderstellingen en redeneringen bouwt, en zich met afgetrokkenheden paait en bedriegt. In geen uiterlijke vormen en doode orthodoxie; in geen voortrekken van eenig vermogen van den geest, maar in het geloovig aannemen van hetgeen God bekend heeft gemaakt; in de Openbaring, door welke Gods Geest het gansche wezen van den geloovige aan zich onderwerpt; in de

1

„Rationis ac sensus ea est necessitudo, ut se invicem opprimant. Mysticum appellamus eum, qui sensu potius, quam ratione se duci patiatur." Borger.

vereeniging met Christus, waardoor wij leeren God lief te hebben met geheel ons hart, en geheel onze ziel, en geheel ons verstand 1.

Een woord nog over Staats- en Volkerenregt. Het is niet vreemd dat ook daarin al wat christelijk is, al wat er naar zweemt, door velen voor overdrijving, dweeperij, mysticisme uitgekreten wordt. Laat ons trachten door geen gevoel of verbeelding, maar ook door geen ongeloof te worden medegesleept. Beter is het door onchristenen, of door Christenen aan hun beginsel ontrouw, beschuldigd te worden van dweeperij, dan een Staats- en Volkerenregt te prediken, waarvan het verzaken der hoogste waarheid de eerste grondstelling is.

• De verhandeling van Borger over het Mysticisme heeft in Nederland bijna onvoorwaardelijk gezag. Geen wonder; de zeldzame man heeft daarin, meer welligt dan in eenig ander geschrift, vernuft, kunde en aangename voordragt gepaard en de duitsche wijsbegeerte is alhier bij zeer weinigen uit de bronnen bekend. Intusschen schijnt hij in de beschouwing dezer wijsbegeerte dikwijls te hebben misgetast, vooral ook waar hij de denkbeelden van Schelling beschrijft. Deze had niet verdiend met Fichte onder diegenen te worden geteld, welke, zoo als v. d. Palm schrijft:,, nieuwe luchtkasteelen ,, op barbaarsche bewoordingen stichteden en van alles wat ons ooit dierbaar ,,was te gelooven, ons, edelmoediglijk, de benamingen wilden doen behou,,den, indien wij slechts het wezen der zaak wilden opgeven." In Borgers verhandeling is meer dan ééne bedenkelijke uitdrukking over de vereeniging met God; uitdrukkingen waarop de volgende woorden toepasselijk zijn: Dasz hier der eigentliche Mysticismus, welcher eine unmittelbare Verbin,,dung ertraümt und selbstwillig herbeizuführen sucht, und das Evangelische ,, Christenthum, welches sie wirklich gewährt, indem es dem Menschen ,, der sich Gott demüthig unterwirft, den Geist Christi, das vermittelnde ,, Princip zwischen Gott und Mensch, verschafft, zusammen geworfen werden, liegt am Tage. Nach dieser Definition war Christus selbst, waren Paulus und Johannes und alle übrigen Apostel, waren alle wahren Glieder Christi durch alle Jahrhunderte hindurch Mystiker, und wir müssen es uns für eine Ehre rechnen, wenn man auch uns unter die Zahl der Mystiker rechnen will." Evangelische Kirchen-Zeitung. - Engels in zijne Ontboezeming (Gron. 1834) heeft zich over die unio mystica op meer evangelische wijze verklaard.,, Deze alle menschelijk begrip te boven stijgende geestelijke ver

ود

در

دو

دو

eeniging met Hem, die ons licht en leven, onze vrede en hope is, houde ik, naar de duidelijke verklaring van Hem zelven, voor de ziel en kern des Evangeliums. Met dit geloof is noch waan van eigen verdiensten bestaanbaar, noch dweeperij."

DERDE HOOFDSTUK.

WIJSBEGEERTE. 1

De wijsbegeerte is bij velen in minachting geraakt; de valsche filozofie heeft tegen de ware vooroordeel en af keer verwekt. Openbaring, wijsbegeerte en geschiedenis maken één geheel uit2; door het ongeloof uit die betrekking gescheurd, is de wijsbegeerte verderfelijk geworden, verwerpelijk voor den Christen en voor elk die eerbiediging der historische waarheid verlangt 3.

De wijsbegeerte is altijd onafscheidelijk en afhankelijk van de Godsdienst geweest.

* In dit hoofdstuk moet ik, meer nog dan elders, toegevend oordeel verzoeken. Met de wijsgeerige studien weinig bekend, hoop ik mij niet al te onvoorzigtig op vreemd gebied te hebben gewaagd, en zou gaarne de denkbeelden, hier aangeduid, door deskundigen uit een gezet en door ruimer overvloed van bewijzen en voorbeelden gestaafd zien.

„Die Theologie ist die höchste Synthese des philosophischen und his„torischen Wissens." Schelling.

3 Die wijsbegeerte is zeer anti-wijsgeerig geweest.,, Dieser Ideenleerheit, ,, die sich Aufklärung zu nennen untersteht, ist die Philosophie am meisten ,, entgegengesetzt. Ich laügne nicht das Räsonneurs in allen Wissenschaf

دو

ten und nach allen Richtungen in Frankreich den Namen der Philosophen ,, usurpirt haben; es möchte aber wohl keiner von denjenigen seyn, denen ,, unter uns dieser Karakter unbestreitbar zukommt, der einem einzigen von „jenen ihn zugestünde". Schelling. - Plato, die wijsgeeren ook aan het hoofd van den Staat wilde zien, zou met dezen titel de fransche sofisten niet hebben vereerd.